خودشناسی در اسلام

دراین مقاله قصد داریم تا موضوع خودشناسی در اسلام یا در اصطلاح اسلامی معرفت النفس را از دیدگاه دیگری یعنی کلام امیرالمومنین علی علیه السلام بررسی کنیم.

حتما تا به حال این جمله که میگویند خود شناسی عین خداشناسی است را شنیده اید.درقرآن کریم هم عبارتی آمده است که موید این موضوع میباشد و میفرماید:{ یَأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ عَلَیْکُمْ أَنفُسَکُم}(1)
{یعنی ای کسانی که ایمان آورده اید به خودتان بپردازید}چراکه هرکس خود را بشناسد خدا را شناخته است.
ابعاد خودشناسی در کلام امام علی علیه السلام:
امام علی(ع) در بین فرق اسلامی دارای جایگاه ویژه‌ی اخلاقی و علمی میباشند و بعنوان الگوی حقیقی در مسیر خودشناسی شناخته میشوند.در ادامه به بررسی این موضوع از چهار منظر در کلام ایشان بهره مند میشویم
الف. ارزش خودشناسی(معرفت نفس)
امام علی(ع) درباره ارزش معرفت نفس میفرمایند:
۱.(کَفَى بِالْمَرءِ مَعْرِفَهً أنْ یَعْرِفَ نَفْسَهُ):(2) همین شناخت برای انسان بس که نفسش را بشناسد.
۲.(مَعْرِفَهُ النَّفْسِ أنْفَعُ الْمَعَارِفَ):(3)خودشناسی، سودمندترین شناخت است.
۳.(أَفْضَلُ الْعَقْلِ مَعْرِفَهُ الْإِنْسَانِ نَفْسَه، فَمَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ عَقَلَ، وَ مَنْ جَهِلَهَا ضَلَّ):(4)برترین خردمندی، شناخت انسان به نفس خویش است. پس هر که خود را شناخت، خردمند شد و هر که نسبت به نفس خویش جاهل شد گمراه گشت.
۴.(عَجِبْتُ لِمَنْ یَنْشُدَ ضَالَّتَهُ وَ قَدْ أضَلَّ نَفْسَهُ فَلَا یَطْلُبُهَا): (5) در شگفتم از کسی که گمشده خود را می‌جوید اما نفسِ خویش را گم کرده و آن را نمی‌جوید.
۵. (أفْضَلُ الْحِکْمَهِ مَعْرِفَهُ الْإِنْسَانِ نَفْسَهُ): (6) برترین حکمت، خودشناسی است.
ب. مضرات عدم خودشناسی
در روایات زیادی تأکید شده که تا انسان خود را نشناخته، نمی تواند درک درست و صحیحی  از جهان پیرامونش داشته باشد و راه رستگاری را در زندگی بیابد.
از نگاه احادیث و روایات اهل بیت علیهم السلام شخصی که خود را نشناسد، امور دیگر را نمی‌تواند درست بشناسد.امیرالمومنین علی(ع) در همین زمینه روایاتی دارند که می فرمایند:
۱.(مَنْ جَهِلَ نَفْسَهُ کَانَ بِغَیْرِ نَفْسِهِ أجْهَل): (7) آنکه خود را نشناسد، به غیر خود نادان‌تر است.
۲.(کَیْفَ یَعْرِفُ غَیْرَهُ مَنْ یَجْهَلْ نَفْسَهُ): (8)  آنکه نفس خود را نشناخته چگونه دیگری را بشناسد.
۳. (لَا تَجْهَلْ نَفْسَکَ فَإِنَّ الْجَاهِلَ مَعْرِفَهِ نَفْسِهِ جَاهِلٍ بِکُلِّ شَیْ ءٍ): (9) نادان از خود مباش، آنکه نفس خویش را نشناسد، نادان از همه چیز است.
۴. (مَنْ لَمْ یَعْرِفْ نَفْسَهُ بَعُدَ عَنْ سَبِیلِ النِّجَاهِ، وَ خَبَطَ فِی الضَّلَالِ وَ الْجَهَالَاتِ): (10) کسی که نفس خود را نشناسد، ‌از راه رهایی دور می‌افتد و در گمراهی و نادانیها فرو می‌غلتد.
این روزها یکی از مشکلات اصلی بشر عدم شناخت صحیح خود و درنتیجه جایگاه والای انسان در نظام آفرینش میباشد همین موضوع سبب شده است که انسان برای نیل به اهدافش و رسیدن به تمایلات مادی اش دست به هرکاری بزند و از هوای نفسانی خود پیروی کند که نتیجه ای جز خواری و ذلت را برای او در پی نخواهد داشت.
ج. خودشناسی(کلید فهم حقایق)
در برخی روایات، به ویژه روایات امیرالمومنین علی(ع)، خودشناسی، کلید فهم حقایق معرفی شده به گونه ای که پس از خودشناسی،انسان به درجه ای والا از فهم حقایق نائل می شود برخی از این روایت عبارتند از:
۱.(مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَهُوَ لِغَیْرِهِ أعْرَف): آنکه نفس خویش را بشناسد، دیگران را بهتر می‌شناسد.
۲.(مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدِ انْتَهَى إِلَى غَایَهِ کُلِّ مَعْرِفَهٍ وَ عِلْمٌ):آنکه خود را بشناسد، به پایان هر معرفت و علمی رسیده است.
د. خودشناسی یا همان خداشناسی
امام علی(ع)‌ خودشناسی را هم ردیف خداشناسی می دانند و می فرمایند: (مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ): (11) هر کس نفس خود را بشناسد، خدایش را شناخته است.

مراجع:
(1). مائده/ ۱۰۵.
(2). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمی آمدی، دارالکتاب، قم، ۱۴۱۰ق، ح ۷۰۳۶.
(3). همان، ح ۹۸۶۵.
(4). همان، ح ۳۲۲۰.
(5). همان، ح ۶۲۶۶.
(6). همان، ح ۳۱۰۵.
(7). همان، ح ۸۶۲۴.
(8).  عیون الحکم و المواعظ، لیثی واسطی، دارالحدیث، قم، ۱۳۷۶ ش، ص‏383، ح ۶۶۶۷.
(9). غرر الحکم و درر الکلم، ح ۱۰۳۳۷.
(10). همان، ح ۸۹۴۹.
(11). بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، دارالکتاب، تهران، ۱۴۱۳ ق، ج‏2، ص‏32، ح ۲۲.